Er zijn twee aanleidingen om ‘geluk’ als thema van deze column te behandelen. Ik werd nieuwsgierig toen zoon Hasse naar ‘geluk’ een literatuuronderzoek beschreef voor het vak godsdienst/levensbeschouwing. Een tweede aanleiding was de term ‘gelukszoeker’ in de pers als aanduiding van de economische vluchteling die vooral geweerd moet worden uit onze samenleving. Zonder uitzicht op een baan, gezin en dus inkomen gaan duizenden mensen, veelal jongeren, (zie Calais,) uit met name Afrika op zoek naar een beter leven in het rijke Westen. Het zijn vaak burgers uit landen waar westerse koloniale mogendheden ooit die landen hebben geëxploreerd en uitgebuit. De verschillen in cultuur tussen deze landen en het Westen verschilden dusdanig dat ook miljarden ontwikkelingshulp of handelsbetrekkingen geen zoden aan de dijk zetten in de ex-koloniën. Het Westen bleef met deze inspanningen vooral zichzelf verrijken. Multinationals en belastingontwijking zijn daarvoor de geëigende constructies.
Hoezo ‘gelukszoekers’, zijn we met z’n allen als mensen niet voortdurend op zoek naar geluk? Of komt geluk alleen de westerse ‘beschavingen’ toe? Op politiek niveau zou er uitgebreid over gediscussieerd kunnen worden, bijvoorbeeld naar aanleiding van Freuds essay Das umbehagen in der kultuur, waarin lust- en realiteitsprincipe met elkaar botsen in beide richtingen.
We zullen echter het geluk op individueel niveau proberen te verduidelijken met enkele conclusies van bovenvermeld literatuuronderzoek en een visie op geluk vanuit een wetenschappelijk-technisch standpunt. Het literatuuronderzoek (±10 bronnen) levert als voornaamste conclusies op dat sociale contacten, een goede geestelijke instelling en prettige omstandigheden de voornaamste ingrediënten zijn voor geluk. ‘Hechte vriendschappen en fijne omstandigheden spelen een rol, maar geluk ligt ook aan jezelf: de geestelijke instelling kan je zelf bepalen’.
Op zoek naar geluksliteratuur kwam ik een viertal visies tegen in Het volmaakte leven: vier bespiegelingen van geluk van Michael Hampe, Wereldbibliotheek, 2011. Het zijn filosofische beschouwingen over geluk vanuit een rationele, spirituele, sceptische en harmonische invalshoek. Mijn keuze voor nadere toelichting put ik uit de rationele bespiegeling. Een totaal overzicht van alle invalshoeken gaat deze column te boven. Bovendien is het een interessante visie. De natuurkundige en wetenschapsfilosoof Erwin Weinberger zoekt het geluk in de vervolmaking van de dingen in technische procedures en opvoedingsmethoden. De vraag waarmee de vier schrijvers de opdracht kregen een verhandeling te schrijven luidde: KAN HET MENSELIJK LEVEN VERVOLMAAKT WORDEN EN ZO JA, LANGS WELKE WEG KUNNEN DE MENSEN DAN HET GELUK VINDEN.
De eerste stelling van de natuurkundige luidt: ‘Onze weg naar geluk ligt in het vermijden van ongeluk. (…) Wetenschap en techniek zijn de beste middelen die we hebben om ongeluk te vermijden.’ De vooruitgang van de wetenschap waarbij het gaat om de feiten en de waarheid, tot in het oneindige voortgezet, zal alles kunnen meten, ook de mate waarin iemand gelukkig of ongelukkig is. Dit proces, zo oordeelt de schrijver, zou best nog een paar honderd jaar kunnen duren. Dit veronderstelt dat het feit van ons bewustzijn en gevoelsleven die voor ons geluk beslissend zijn en op dit moment nog mysterieus een materiële en dus meetbare basis hebben.
De Oudheid had geen idee over de eenparige versnelde beweging, de zwaartekracht (magnetisme), de electriciteit, de voortplanting. De kern van de materie was onbekend, mysterieus en goddelijk. Inmiddels is door wetenschappelijke arbeid en experimentele (vaak in laboratoria) natuurkundig inzicht verkregen in deze materie door wiskundige formules en meetapparatuur. DNA heeft de voorplanting verklaard. De geschiedenis van de wetenschap leert dat er vooruitgang wordt geboekt en dat metafysische, religieuze of politiek-ideologische verklaringen ondeugdelijke informatie opleveren. Feiten zijn meetbaar, geloofsopvattingen niet en zijn daarmee vaak in strijd: schepping versus evolutie, zielsverhuizing (hiernamaals als doel) na de dood versus natuurlijke biologische dood met een cyclische tijdsopvatting door voortplanting (nageslacht). Bij een verkeerd beeld van de werkelijkheid zien we niet voor wat ze is, omdat we bang zijn voor de feiten. Politieke ideologie (totalitaire regimes) of godsdienstig fanatisme (godsdienstoorlogen, gewelddadig moslimextremisme) leiden vroeg of laat tot ongeluk zo laat de geschiedenis zien. De weg van de Verlichting is moeizaam en saai gedurende vele generaties onderzoek, terwijl de weg van de religie en politieke ideologie snel en opwindend is en pretendeert in een enkel leven naar het doel te voeren. Opvattingen over de dood en begeerte worden door deze schrijver gezien als belangrijkste problemen die om een oplossing vragen. Dat is de weg die wegvoert van het ongeluk. Een ultiem doel is voor de wetenschappelijke vooruitgang niet weggelegd. Biochemisch onderzoek, fysioneurologie levert feitelijke kennis.
Deze natuurkundige visie steunt op de overtuiging dat het leven kwantificeerbaar en experimenteel tot oplossingen kan leiden door biologisch, fysiologisch, chemisch en neurologisch onderzoek. Hij verwerpt fantasieën en illusies van godsdienstige (hel en hemel, opstandingsgeloof) en politiek-ideologische (utopische samenlevingen) aard.
MJvSt